Początki XX wieku i jego przemiany

Do końca XIX wieku Żydzi w mieście żyli w całkowitej wierności tradycji i nikt nie odważył się pomyśleć, że można odejść od tego, co było w zwyczaju przez pokolenia. Miasto było twierdzą żydowskiej tradycji. Społeczność była generalnie jednomyślna, choć czasami pojawiały się różnice zdań w związku ze starym „chazanem” i nowym. Mały bet ha-midrasz konkurował z nowym, a nowy bet ha-midrasz ze starym, obydwa zaś rywalizowały z synagogą, która z góry spoglądała na każdego, kto przechodził, spiesząc się – żeby przypadkiem nikt jej nie przewyższył.

Miasto żydowskie nie powstało od razu; tworzyło się przez długie pokolenia. Pośrodku znajdował się rynek, wokół niego sklepy, stragany i inne interesy, a także domy dziedziczone z pokolenia na pokolenie, przez synów i wnuków, którzy w nich mieszkali i dorastali, żenili się i toczyli swoje żydowskie życie. Wokół rynku wiły się żydowskie ulice o nazwach Opatowska, Kunowska, Iłżecka, Sienna, Rynek, Meinzberg i tak dalej. Ulice były zamieszkane przez chasydów, uczniów, kupców, rabbich, mędrców, rzeźników, cudowne dzieci i sprawiedliwych Żydów.

Żydzi żyli po swojemu z podniesioną głową – w dniach radości i w czasach smutku. Wesela odbywały się na dziedzińcu synagogi, pod gołym niebem, a pogrzeby szły przez rynek. W przeddzień szabatu „szamasz” (dozorca) ogłaszał szabat o zachodzie słońca, pukając do drzwi zamożnych sklepów i fryzjerów, którzy nie spieszyli się z zamknięciem działalności, chociaż słońce zachodziło. Przy wjeździe do miasta sprawadzono „eruw” (limit szabatu), który wyznaczał granice świętego zgromadzenia. W soboty i święta całe miasteczko wyglądało zupełnie inaczej, wszystkie sklepy były zamknięte, a świąteczna atmosfera panowała w każdym zakątku żydowskiego Ostrowca.

Aż do I wojny światowej nie nastąpiła żadna zmiana w sposobie wychowywania żydowskiego, które trwało zgodnie z wielowiekową tradycją. Chłopcy zaczynali uczyć się alfabetu od nauczycieli szkół podstawowych. Następnie przechodzili do Mełameda, który uczył ich Pięcioksięgu z Rasziego (interpretacji). Później studiowali Gemarę, zaczynając od „czterech głównych przyczyn urazów”, poprzez traktaty Bawa Kamma, Bawa Mecija, Kidduszin, a następnie przechodzili do trudniejszych traktatów, takich jak Przysięgi z interpretacją Haranu; do interpretacji dodatków i do Jore Dea (jednej z czterech części Szulchan Aruch). W każdym domu modlitwy w mieście był pokój dla najmłodszych. W Stiblu chłopcy kontynuowali naukę w grupach Tonu Rabanan i Amar Avii w szczególny sposób, śpiewając piosenkę, która była przekazywana z pokolenia na pokolenie. Od wieków nie zmienił się także sposób wychowania dzieci: chóry dziecięce śpiewały paragrafy Tory w tłumaczeniu na jidysz, a ich recytatyw wydostawał się nie tylko latem z otwartych okien, ale nawet w mroźne zimy z zamkniętych okien. W mroźne zimowe wieczory chłopcy wracali do domu ze swojego Chederu z lampami w rękach, podczas gdy śnieg trzeszczał pod ich stopami w rytm piosenek. Rytm studiowania Tory w Chederze wchodził do żydowskiego serca i uzdrawiał duszę. Jeszcze wspanialsze było zwyczajowe czytanie cotygodniowego akapitu w każdy piątek – równie wspaniałe jak smak świeżych bułeczek z mięsem w piątkowym sosie, który nigdy nie smakował tak samo w inne dni tygodnia. Odgłos moździerza, zapach przypraw i powoli gotująca się ryba były zwiastunami przybycia Królowej Szabatu[20].

Mieszkańcy miasta, a zwłaszcza chasydzi, wiedzieli jak odpoczywać w Szabat, radować się modlitwami i posiłkami szabatowymi, popołudniowym snem, degustacją wina i słodyczy, kazaniami Magida, publicznością, trzecim posiłkiem, a na koniec czwartym posiłkiem (spożywanym na zakończenie szabatu) w towarzystwie, z opowieściami o Baal Szem Towie i jego uczniach.

W ten sposób miasto obchodziło szabat i święta. Każdy żydowski dom był karczmą dla Królowej Szabatu, czy to skromny pokój handlarza, czy rzemieślnika, czy salon bogatego człowieka; chata ignoranta czy dom uczonego znającego Torę, potomka rabinów lub mędrców.

W synagodze, przed Arką, przechodzili chazanowie, a modlący się mężowie śpiewali pięknymi głosami. Wielu starszych wciąż pamięta słynnego starego chazana Rebbego Meirla, jednego z wareckich chasydów, który miał przystojną twarz i patriarchalną brodę. Służył przez dziesiątki lat w swoim charakterze, w końcu zaś modlący się, świadomi faktu, że jego głos nie jest już taki jak dawniej i że nie czyni go już godnym pozostania na stanowisku chazana, mianowali na to miejsce chazana Mosze Wohlmana, który wprowadził śpiew modlitw w formie chóralnej. Było kilku dobrych chazanów w bet ha-midraszu, a także w stiblu, którzy czasami stawali się sławni.

Był to mniej więcej czas, kiedy duch Haskali (Oświecenia) przeniknął mury bet ha-midraszu i dotarł do jego uczniów. Niektórzy z nich ukrywali nawet pod księgami Gemary „zakazane lektury”, takie jak książki Pereca Smolenskina i Abrahama Mapu. Nawet kopie „Ha-Tsfiry” można było zobaczyć wśród uczniów, chłonęli oni słowa z artykułów Nachuma Sokolva[21]. Ale ta bryza nie wystarczyła, aby chłopcy zamknęli tomy Gemary i zaczęli dążyć do „światła i przestrzeni” obiecywanych przez Oświecenie.

Znamiona żydowskości widać było nie tylko w dni szabatowe, ale też na co dzień.  Byli tu Żydzi ważni, o dobrej prezencji, przeważnie z synagogi, mądrzy i wykształceni, z dobrych rodzin: kupców, przemysłowców, przedsiębiorców i rzemieślników, mełamedów, rabinów, rzezaków i innych duchownych, w których każda żydowska gmina obfituje. Byli pełni wiary, sprytni wyjątkowym żydowskim sprytem, mieli łagodny sposób mówienia i grzeczności. Byli też fanatyczni i skrupulatni Żydzi, surowi „Kozacy Boży” – ze świętym ogniem w oczach, zasadniczy w negocjacjach, a także w zwyczajach jedzenia i picia.

Byli też hojni Żydzi, byli Żydzi w pełni oddający się dobru, których hojna pomoc i darowizny przyniosły im sławę w całym regionie; nie uważali swojej pracy ani środków do życia za cel swojego istnienia. Dążyli do samodoskonalenia i sublimacji. Ale nawet próżni mieszkańcy miasta i chuligani – których było niewielu – panowali często nad sobą i okazywali oddanie braciom, gdy życie i dobrobyt Żydów było zagrożone.

Ostrowieccy młodzi nie bali się gojów w mieście. Wiedzieli, jak się bronić i oddawać razy. Pomiędzy młodzieżą żydowską a młodzieżą chrześcijańską ze Wzgórza[22] w ich drodze powrotnej do domów przez wiele lat toczyły bitwy na kamienie, chociaż żadna ze stron nie wiedziała, jak właściwie to się zaczęło.

W każdy Szabat po czulencie wielu żydowskich chłopców szło na Wzgórze, aby ścigać gojów, a ci czekali tam na nich. Niejeden wracał do domu z dziurą w głowie lub bez kapelusza. Wśród żydowskich bojowników Israel Kreinglass wyróżniał się swoją odwagą i przebiegłością. Kiedy przewodził, żydowscy chłopcy byli pewni zwycięstwa i atakowali swoich wrogów z takim zapałem, że goje wątpili, czy warto walczyć z odważnymi Żydami, którzy przewyższali ich liczebnie i byli lepsi w taktyce.

W Ostrowcu, w porównaniu z innymi miastami, stosunki między dwiema grupami ludności układały się dobrze. Do 1904 roku Żydzi nie odnieśli żadnych obrażeń. Ale na początku XX wieku do miasta zaczęły przenikać idee antysemickie; znalazły poparcie wśród duchowieństwa, które chciało powstrzymać rozprzestrzenianie się idei socjalistycznych, propagujących braterstwo robotnicze. Kościoły zaczęły głosić nauki przeciwko socjalizmowi żydowskiemu, który rzekomo domagał się zniesienia wiary chrześcijańskiej i podboju Polski…

Lata 1903-05 były latami próby dla młodzieży żydowskiej w Polsce, także tej w Ostrowcu. Rabin Meir Jechiel twierdził, że dla młodych Żydów byłoby lepiej powstrzymać się od polityki do końca wojny z Japonią. Mimo to wielu chłopców – mimo że byli biegli w naukach Tory i pochodzili z dobrych domów – uległo wpływowi obecnych, postępowych idei. Ostrowiec, miasto przemysłowe, odżyło jako ośrodek duchowy. To niepokoiło rabina, ponieważ obawiał się, że jego wpływ osłabnie. Zwrócił się do młodzieży z apelem, zapewniając, że w jego sercu leży tylko ich dobro i chęć uratowania ich przed niebezpieczeństwem. Ale wydarzenia w mieście wymknęły się spod kontroli i rabin nie był w stanie powstrzymać napływu pomysłów, które porywały młodych, a ci nie słuchali już jego rad.

Pierwszy zamach zorganizował kler i rosyjscy reakcjoniści we współpracy z policją w 1904 roku; próbowali zorganizować przestępczy półświatek i niektórych bezwzględnych robotników, aby ci zaatakowali ostrowieckich Żydów pod pretekstem tego, że rzekomo są wrogami chrześcijaństwa i Polaków i że zarabiają na życie kosztem biednych robotników pracujących po 12 godzin dziennie. Zamieszki trwały dwa dni i zginął jeden Żyd[23]. Ale żydowska samoobrona, która była potajemnie zorganizowana i składała się z tragarzy i rzeźników, przegoniła buntowników, zapobiegając w ten sposób wielkiej katastrofie, która mogła spotkać Żydów Ostrowca.

Kiedy ogłoszono wojnę rosyjsko-japońską, rząd cara zapowiedział mobilizację rezerw. W Ostrowcu podjęto poszukiwania bumelantów. Uczniowie z domów mieszczańskich próbowali za wszelką cenę uciec przed służbą w armii carskiej, a nawet samookaleczali swoje ręce i inne kończyny, niektórzy wręcz stawali się kalekami na całe życie. Ich matki modliły się przy grobach prawych przodków, prosząc o wstawiennictwo w celu uratowania synów z rąk gojów. Wielu rodziców przyjeżdżało do cadyków, aby zapytać o radę, jak zmusić sowich synów do ucieczki ze służby wojskowej. Synagogi były pełne płaczących matek, które modliły się i płaciły za modlitwy za swoich synów.

Doświadczenia pierwszej rewolucji rosyjskiej w 1905 roku

Do początku XX wieku Ostrowiec był miastem religijnym, choć zawsze podzielonym na różne warstwy: uprzywilejowanych, bogatych, chasydów i uczonych, którzy protekcjonalnie patrzyli na prostych ludzi. Masy przyjmowały swój los jak rozkaz z góry, któremu nie można się sprzeciwić…

Niższa klasa Żydów Ostrowca, obejmująca rzemieślników i najemników, nie była zorganizowana zawodowo, gdyż w carskiej Rosji było to zabronione. W tych nielicznych miejscach, w których powstawały związki zawodowe, ruch organizował się w podziemiu, w piwnicach, mansardach, lasach i innych kryjówkach. Klasa niższa starała się polepszyć swój los, jeśli nie pod względem warunków, to przynajmniej pod względem społecznym. W tym celu organizowali się w grupy i Minjany[24] na rzecz wspólnej modlitwy i działalności publicznej, a przy tym łączyli się z proletariatem i wyzwalali się spod pogardy, którą obdarzali ich uprzywilejowani – ci, którzy zajmowali wschodnią część synagogi i chasydzkie miejsca modlitwy. Było to w pewnym stopniu rekompensatą za harówkę, która nie dawała im wystarczająco dużo wolnego czasu, poza krótkimi modlitwami wczesnym rankiem przed pracą. Pracownicy najemni musieli brać na siebie pracę w godzinach nadliczbowych, aby zaspokoić głodnych członków swoich rodzin.

Stopniowo fale ruchów rewolucyjnych dotarły także do Ostrowca. Młodzież żydowska chętnie słuchała opowieści o wspaniałych krajach zachodnich, w których ludzie są wolni, i o ruchu socjalistycznym walczącym o sprawiedliwość społeczną dla wszystkich. Od czasu do czasu przyjeżdżał emisariusz z Palestyny, który apelował do młodzieży żydowskiej o emigrację i budowanie od nowa ojczyzny, a jego opisy ruchu syjonistycznego i osadnictwa żydowskiego w Palestynie zachwycały słuchaczy.

Wydarzenia 1905 roku wstrząsnęły regionem. W pobliżu dużego zakładu w Ostrowcu obywały się demonstracje z hasłami przeciwko dominacji cara, za wolną Polską. Niektórzy Żydzi przestraszyli się jawnych żądań i odcięli się od nich. Inni otwarcie opowiadali się przeciwko niegodziwym rządom cara i wyrażali poparcie dla humanitarnych rządów królów Anglii i Austrii wobec swoich żydowskich obywateli. W tej atmosferze przebudzenia społecznego młodzież żydowska powoli odnalazła swój sposób zbliżenia się do polskich robotników należących do PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej). W ten sposób powstały pierwsze komórki żydowskiej partii socjalistycznej – afiliowanej przez PPS. Dawid Frenkel, syn słynnego rabina Israela Frenkla z Ostrowca, był jednym z najbardziej aktywnych członków partii w całym obwodzie radomskim. Pracował jako urzędnik w Ostrowcu i jako członek partii zrobił dla Żydów wiele dobrego. W 1906 roku władze rozpoczęły prześladowania Żydów, a wielu aktywnych członków partii zostało schwytanych i zesłanych na Syberię. W wyniku pomówienia zatrzymano także Dawida Frenkla wraz z dziesięcioma innymi Żydami, członkami partii. Frenklowi udało się uciec z więzienia na Syberii i po wielu perypetiach dotarł do Galicji Zachodniej, która znajdowała się poza granicami Rosji.

Warto zauważyć, że gdy pierwsze legiony wróciły do niepodległej Polski po zakończeniu I wojny światowej, kilku żołnierzy poszło prosto do Abrahama Raczymory, żydowskiego krawca, z powodu którego oszczerstw zmuszono ich kiedyś do opuszczenia miasta i ucieczki do Galicji. Prowadzili go żydowskimi ulicami miasteczka, potępiając go za jego pomówienia, a 2 kilometry od miasta rozstrzelali go. Podobny los spotkał pielęgniarza-Żyda, który znalazł się wśród oszczerców zdradzających Polaków władzom carskim. Powracający żołnierze wyprowadzili go na obrzeża miasta, gdzie następnego dnia został znaleziony przebity wieloma kulami; został należycie pochowany przez Żydów.

Po nieudanej próbie zabicia cara atmosfera stała się pełna nieufności i wielu Żydów czuło, że znajdują się na wulkanie, którego wstrzymana eksplozja może mieć dla ludzi katastrofalne skutki. Zaczęła się emigracja do krajów za oceanem.

Tymczasem sytuacja pogarszała się, a w czasie afery Bejlisa stała się nie do zniesienia[25].

W żydowskich ośrodkach na terenie Polski panowała atmosfera pogromu. W Ostrowcu pewnego ponurego piątku rozeszły się pogłoski, że szykują się rozruchy robotników z miasta i okolic przeciwko miejscowym Żydom. Rabin, Reb Meir Jechiel, wezwał szlachtę miasta: Reb Barucha Grossmana, Mosze’le Beigelmana i Kestenberga, właścicieli karczm na targowiskach, i zabronił Żydom ukrywać się po domach. Poinstruował, by każdy Żyd powyżej 13 roku życia miał przy drzwiach zegarek, by trzymał w ręku żelazny pręt lub był uzbrojony w inną białą broń, oraz by odważnie stawił czoła buntownikom. Żydzi, których wówczas było pięć tysięcy, postanowili się bronić. Około czterystu mężczyzn w sile zabarykadowało wejście do synagogi i na rynek, na czele z prostymi, muskularnymi Żydami: Berlem Czoczką, Joslem Balosem i Zekharią Lompem. Berl Czoczka był najsilniejszym ze wszystkich tutejszych tragarzy, a jego wzrost i żelazne mięśnie słynęły wśród miejscowych Żydów. Załadowanie na szerokie ramiona worka ważącego 200 kilogramów było przez niego uważane za drobiazg. Ten sam Berl zorganizował rzeźników, tragarzy i odważnych chłopców, uzbroił ich w noże, toporki i inną białą broń, i ustawił ich na ulicy przy synagodze, aby czekali na uczestników zamieszek. Zięć rabina, Rebbe Dawid Silman, który był rabinem Gostynia, również czuwał z ostrą piłą w ręku nad domem swego teścia, rabina ostrowieckiego, mrucząc „Niech moja dusza umrze z Filistynami!”. Kiedy rozszalały tłum zbliżył się do żydowskiej ulicy i zobaczył Żydów gotowych i czekających na ich spotkanie – w popłochu odwrócił się i uciekł, by ratować życie.

W czasie pierwszej wojny światowej

Bliskość granicy austriackiej oznaczała, że kiedy rozpoczęły się działania wojenne między wojskami carskimi a austro-węgierskimi, ostrowieccy Żydzi byli zagrożeni. Zaraz po wybuchu wojny, na rozkaz dowództwa rosyjskiego, spośród Żydów ostrowieckich wzięto zakładników: wszystkich po krótkim czasie zwolniono na skutek apeli do carskiego reżimu. W drodze na front wojska carskie minęły miasto, wywołując trwogę w społeczności żydowskiej, która ukryła się w swoich domach i tylko potajemnie wychodziła, aby odmówić modlitwy w bet ha-midraszu. Przeważnie w tym okresie nie odbywały się żadne publiczne nabożeństwa.

Wkroczenie Austriaków do miasta całkowicie zmieniło sytuację. Żołnierze, którzy mieli pieniądze, kupowali od Żydów wszystko, co im wpadło w ręce. Dla ubogich pojawiło się nowe źródło dochodu: przemyt. Nieoczekiwanie rozpoczął się ożywiony szmugiel żywności dla wygłodniałego miasta z okolicznych miasteczek i wiosek, dzięki czemu utrzymanie dla Żydów stało się łatwiejsze, a ich życie bezpieczniejsze.

Wkrótce jednak Rosjanie ponownie odnieśli zwycięstwo, a Austriacy musieli wycofać się z Ostrowca. Do miasta powróciły wojska rosyjskie na czele z generałami, którzy byli zagorzałymi wrogami Żydów. Żydom zaczęły grozić niebezpieczeństwa: zamieszki i grabieże. Ale niezwykle mądry rabin Meir Jechiel odwrócił sytuację, nakazując Żydom przyjąć wchodzących żołnierzy u bram miasta z podarunkami w postaci chleba i papierosów. Kobiety i dziewczęta stały przy wejściu do miasta i przygotowały herbatę, ciasta i słodycze dla wyczerpanych sołdatów. To przyjęcie ograniczyło szaleństwo Rosjan i Żydzi pozostali cali i zdrowi. Zaowocowało również przyjaznymi stosunkami między rabinem a komendantem garnizonu miejskiego.

Ale znowu wydarzyło się coś, co dało rosyjskiej armii okazję do buntu przeciwko ostrowieckim Żydom. W dniach poprzedzających święto Paschy miejscowe piekarnie zajęły się wypiekiem mac, przez co zabrakło chleba dla żołnierzy. Armia wydała rozkaz Żydom, aby zaopatrywali oni kontyngent w zwykły chleb, w przeciwnym razie zostaną podjęte energiczne działania przeciwko gminie. Rabin zebrał piekarzy i kazał im wypiekać przede wszystkim chleb przeznaczony dla kontyngentu wojskowego. „Aby ocalić jedno żydowskie życie, jestem gotów wziąć na siebie grzech pieczenia chleba podczas Paschy. Jestem gotów wziąć na siebie karę od Boga Wszechmogącego, a także od każdego człowieka, który chciałby mnie za to potępić”. Wielka była jego miłość do Izraela i strach przed narażaniem życia ludzkiego na niebezpieczeństwo.

W 1915 roku Rosjanie ponieśli istotną klęskę nad Wisłą, po czym do miasta wróciły wojska austro-węgierskie. Dobre stosunki rozwijały się między Żydami a żołnierzami austriackimi: Żydzi rozumieli ich język i łatwiej było nawiązać kontakt. Nastał okres spokoju, jakiego Żydzi od dawna nie pamiętali.

Pod koniec lata 1915 roku, tuż po wkroczeniu wojsk niemieckich do Ostrowca, powstała pierwsza biblioteka publiczna; decyzję o tym podjęto co najmniej rok wcześniej, ale jej realizacja została przełożona z powodu wybuchu wojny. Biblioteka stała się centralnym punktem dla całej młodzieży w mieście, bez względu na przynależność partyjną. Założyciele unikali jakiejkolwiek stronniczości politycznej czy społecznej, starając się zachować jej powszechny charakter, aby mogła sprzyjać jednoczeniu się różnych nurtów społeczności i służyć jako kulturalne centrum dla różnych środowisk. Wiele książek pochodziło z prywatnych bibliotek uczonych obywateli, którzy podzielali pragnienie młodzieży, by poszerzać swoje horyzonty.

Przebudzenie ostrowieckich Żydów dotyczyło także spraw edukacyjnych, którymi do tej pory zajmowano się w sposób tradycyjny, staromodny: chłopiec rozpoczynał naukę w chederze i kontynuował ją w bet ha-midraszu. Nikt nie zastanawiał się, kto jest odpowiedni do uczenia dzieci. Każdy, kto znał znaczenie słów Tory i interpretację Rasziego, miał prawo zebrać dzieci i założyć własny cheder dla początkujących. Teraz nastąpiła istotna zmiana w tym nastawieniu: powstanie partii w sektorze żydowskim zaowocowało także powstaniem nowoczesnych szkół, w których uprawnieni nauczyciele uczyli według nowoczesnych metod nauczania. „Tarbut” była pierwszą nowożytną szkołą w Ostrowcu, założoną przez Abrahama Malaha, A. J. Minzberga, Symchę Minzberga, Jechiela i Eliezera Levich, Hillela Brafmana, Lejzora Satinowicza i Meira Blankmana. Uczniów było 120, na czele stanął A. Kastenberg na stanowisku dyrektora, a jego asystentką była jego żona. Później Mosze Lederman otworzył także szkołę Mizrachi, do której przyjęto kilkaset osób, pod dyrekcją A. Weinera. Trzecią nowoczesną szkołą była Szkoła Podstawowa Poalej Syjon, licząca 150 uczniów. Warto wspominać, że również istniejąca od dawna Talmud Tora w centrum miasta zmieniła wówczas metody i zaczęła uczyć swoich umundurowanych uczniów także przedmiotów świeckich.

Ostrowieccy Żydzi byli bardzo poruszeni, gdy przez linie wroga dotarła do nich wieść o ogłoszonej przez rząd brytyjski Deklaracji Balfoura[26]. Niektórzy Żydzi zamierzali sprzedać wszystko i wyemigrować do Palestyny, podczas gdy inni walczyli z syjonistami i „niebezpieczną iluzją” utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie. Opór wobec syjonizmu pojawił się na dwóch skrajnych krańcach społeczności żydowskiej: ze strony chasydów, którzy utrzymywali, że tylko nadejście Mesjasza może przynieść zbawienie, oraz ze strony bundystów[27], którzy oczekiwali, że rewolucja społeczna będzie zwiastunem odkupienia, poprzez zmianę powszechnego porządku i poprzez odciążenie uciskanych klas i narodów, w tym narodu żydowskiego…

Pewnego listopadowego dnia w 1918 roku w Ostrowcu zapanowało niezwykłe podniecenie. Plotki głosiły, że wojsko szykuje się do odejścia, a Polacy chcą je rozbroić. Żydzi zabarykadowali się w domach w obawie przed bezprawiem, które zwykle nastaje w czasie zmiany władzy. Polacy zorganizowali siły obrony cywilnej, których zadaniem było utrzymywanie porządku podczas przewrotu. Ale doniosły fakt historyczny odrodzenia suwerennej Polski po stu latach podziałów nie odbył się bez rozruchów przeciwko Żydom. W miesiącach od listopada 1918 do stycznia 1919 ataki legionistów na Żydów stały się codziennością. 11 listopada 1918 roku, w ten sam dzień, w którym dzwony kościelne obwieściły całemu światu zakończenie czterech lat krwawej wojny i zawieszenie broni, rozpoczęły się też straszne dni dla polskich Żydów. Upici zwycięstwem polscy legioniści znaleźli dla siebie świetną rozrywkę: obcinanie bród i pejsów Żydom, których napotkali na drodze w mieście, czy wypychanie żydowskich pasażerów z pędzących pociągów.

Kiedy Polacy celebrowali niepodległość kraju, także w historii Żydów odwróciła się nowa karta długiej walki o elementarne prawa człowieka, która trwała aż do czasu, gdy Żydzi polscy zostali zgładzeni w straszliwym Holokauście, niepodobnym do żadnego innego zdarzenia w historii ludzkości.