Żydowski Ostrowiec   - Autor: Wojtek Mazan

Miasto Ostrowiec powstało w wielonarodowej szesnastowiecznej Rzeczpospolitej i od samego początku było miastem wielokulturowym. Wśród pierwszych osadników byli Żydzi i przez kolejne stulecia stanowili oni stały składnik społeczności, którą wzbogacali materialnie i duchowo. Początek XX wieku a szczególnie okres międzywojenny to czas niezwykle bogatego rozwoju żydowskiego życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego. W czasie II wojny światowej niemal wszyscy zginęli.

Holokaust przeżyło tylko dwa procent ostrowieckich Żydów. Przez okres PRL ich wkład w rozwój miasta został niemal zapomniany. Dopiero od kilku lat powoli odkrywana jest i upamiętniana historia żydowskiego Ostrowca.

 

Kalendarium dziejów Żydów w Ostrowcu (wybrane daty i wydarzenia)

1631 – pierwsza wzmianka o Żydzie ostrowieckim
1662 – w Ostrowcu żyje 304 chrześcijan i 81 żydów
1836 –Abraham Simon Cohen, kupiec warszawski, w porozumieniu z hr. Henrykiem Łubieńskim, nabywa dobra Ostrowiec (początek rozwoju ostrowieckiego hutnictwa, tzw. huta Klimkiewiczów)
1867 - właścicielem dóbr ostrowieckich zostaje bankier, przemysłowiec żydowskiego pochodzenia baron Antoni Edward Fraenkel i tworzy z huty nowoczesny kombinat metalurgiczny
1869 – podczas carskiej reformy administracyjnej Ostrowiec zachowuje prawa miejskie dzięki wysokiemu odsetkowi żydowskich mieszczan
1885 – z inicjatywy Władysława Laskiego, bankiera i przemysłowca żydowskiego pochodzenia, właściciela ostrowieckiej huty, Zakłady Ostrowieckie stają się spółką akcyjną, a do miasta doprowadzona zostaje kolej żelazna
1890 – Żydzi stanowią 85 % populacji Ostrowca
1928 – umiera rabin Ostrowca Majer Chil Halsztok
1939 – ludność miasta wynosi 30 tys. osób, w tym 11 tys. Żydów (blisko 37 % ogółu)
1942 – tzw. „wielka akcja” - wywiezienie do obozu zagłady w Treblince ok. 11000 Żydów
1945 – w Ostrowcu przebywa 193 Żydów ocalałych z Holokaustu
2015 - odsłonięcie pomnika pamięci Żydów ostrowieckich ofiar Holokaustu
2016 - pośmiertnie nadanie honorowego obywatelstwa miasta Ostrowca Leonowi Szpilmanowi
2018 – otwarcie odbudowanego ohelu nad grobem rabina Majera Chila Halsztoka

 

Pojęcia związane z judaizm

Synagoga (in. bożnica)
Przyjmuje się, że pierwsza synagoga w Ostrowcu powstała w 1610 roku. Kolejna powstała z drewna modrzewiowego ok. 1714 r. na skarpie w okolicy obecnej ul. Starokunowskiej. Budynek przykryty był dachem łamanym polskim. Synagoga została zniszczona po 1942 r.

Cmentarz żydowski - kirkut
Częściowo zachowany do dziś cmentarz żydowski powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XVIIIw.  Ostrowiecki kirkut znajduje się na lessowej skarpie opiętej ulicami Sienkiewicza i Mickiewicza. Pochówki odbywały się tu jeszcze w końcu lat 40. XX w. W 1959 roku decyzją ówczesnych władz miejskich cmentarz żydowski został zamieniony w park miejski. Powstało wówczas lapidarium z około dwustu macew. Ekshumacji nie przeprowadzono.

Macewa - najpopularniejsza forma nagrobka żydowskiego, czyli stojąca pionowo tablica z reguły zakończona półkoliście. Najważniejszym elementem macewy jest inskrypcja przekazująca podstawowe informacje o zmarłych (najczęściej po hebrajsku).

Ohel - mały murowany lub drewniany budynek , wystawiany dla autorytetów religijnych.

 

Osobowości przedwojennego Ostrowca

Majer Chil Halsztok - był ostrowieckim rabinem przez ponad 40 lat. Mówiono o nim, że „żył w Ostrowcu, ale jego duch szybował w niebie”. Halsztuk był uzdolnionym talmudystą. Zajmował się również naukami świeckimi – astronomią i matematyką. W „Księdze pamięci” zachował się jego opis: „Wysoki, imponującej postury, rabin Majer Chil był nieco ekscentryczny w ubiorze, nosząc „spodak” [wysoki futrzany kapelusz] i futrzany kołnierz nawet w lato. Miał niesamowicie bladą twarz i dzikie oczy, które emanowały boskim blaskiem. Pod wpływem ascetycznych zachowań rabina wielu ortodoksyjnych mieszkańców Ostrowca przestawało jeść mięso i żyli na diecie nabiałowej.” Zmarł w wieku 77 lat w 1928 roku.
Ludwik Wacholder - dentysta, społecznik, wieloletni radny miejski zasiadający w sekcji szkolnej
i sanitarnej, zamordowany 28 kwietnia 1942 r. na ul. Iłżeckiej.
Szymon Fiszman – tragarz, prezes ostrowieckiego Bundu, zamordowany 28 kwietnia 1942 r. na ul. Górzystej.
dr Adam (Abram?) Malinger – lekarz dentysta w Kasie Chorych, radny miejski od 1918 r.
dr Abram Jeleń – dermatolog i pediatra, w 1926 r. w zarządzie ostrowieckiej Kasy Chorych, w 1933 r. ordynator Oddziału Wewnętrznego Szpitala w Ostrowcu.
Abraham Mordechaj Szymonowicz – założyciel i prezes Stowarzyszenia Popierania i Krzewienia Wiedzy Religijno-Talmudycznej „Bejt Josef” (Dom Józefa), którego aktywność w Ostrowcu przypada na lata 30.
dr Jakub Holler - nauczyciel łaciny i j. niemieckiego w Gimnazjum im. Chreptowicza, asymilator, zginął w 1942 roku w getcie.
Szmul Muszkies - fotograf, właściciel zakładu fotograficznego „Rembrandt”, zamordowany w obozie Gusen (Austria) w kwietniu 1945 r.

Holokaust

1 kwietnia 1941 r.
Niemcy utworzyli w Ostrowcu getto (wydzieloną dzielnicę żydowską) oraz powołali Judenrat (Żydowską Radę Starszych). Teren getta: Rynek, Siennieńska, Polna, Browarna (dziś Mickiewicza), Starokunowska, Młyńska, Kościelna. Przewodniczącym ostrowieckiego Judenratu był Icek Rubinstein.

28 kwietnia 1942 r.
Oddział SS dokonał obławy w rejonie ulic Iłżeckiej, Sienkiewicza i Stodolnej, mordując 36 osób. Siedemdziesiąt dwie osoby wysłano do Auschwitz.

11-12 października 1942 r.
W tych dniach jedenaście tysięcy osób wysłano na śmierć do Treblinki, tysiąc zginęło na miejscu, około dwóch tysięcy młodych, zdolnych do pracy, umieszczono w tzw. małym getcie. Tak opisuje te wydarzenia „Księga pamięci Żydów ostrowieckich”:
„W niedzielę przed zmrokiem (...) miasto zostało otoczone przez SS-manów, Schutzpolizei, żandarmerię, policję litewską i polską. Żydowscy policjanci chodzili od drzwi do drzwi, rozkazując ludziom, żeby opuścili domy. Ci, którzy mieli pracę, mieli pójść na plac Floriana, blisko Urzędu Miasta. Tym, którzy nie pracowali, kazano zgromadzić się na rynku.
Nagle ze wszystkich stron rozległy się strzały. Starcy i dzieci zostali zastrzeleni na miejscu, dzieci ginęły na oczach rodziców, a rodzice na oczach dzieci. Chorzy w szpitalu zostali zastrzeleni w swoich łóżkach. (…) Ci bez pracy musieli stać na rynku, być świadkami tego, jak ich ukochani bliscy są bestialsko mordowani.
Później zostali zabrani na dziedziniec polskiej szkoły podstawowej na Sienkiewicza. Tam przebywali aż do wtorku bez kropli wody ani łyżki zupy. We wtorek, w grupach 100-, 120-osobowych zostali przetransportowani do zamkniętych wagonów do Treblinki. Eskorta, goniąc nieszczęsnych Żydów do pociągów, zastrzeliła, zamordowała wielu z nich. Gdy zostali załadowani do pociągu, ich rzeczy zostały im zabrane; w końcu ściągnięto im ze stóp nawet buty.” (tłum. Monika Pastuszko)

Kwiecień 1943 r.
Naziści likwidują małe getto i tworzą żydowski obóz pracy przymusowej przy Zakładach Ostrowieckich (istniał do lipca 1944 r.).

Bojownicy Żydowskiej Organizacji Bojowej, pochodzący z Ostrowca (lub z tym miastem związani), którzy walczyli i zginęli w powstaniu w getcie warszawskim między styczniem a majem 1943 r.: Jakub Chaim Meir Aleksandrowicz,  Berl Braude, Aba Gertner, Abraham Ejgier, Abraham Horowic, Icek Morgenlender, Basia Sylman, Sara Sylman, Dawid Sztein (przeżył wojnę) i Izrael Zilberman.

 

Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata

Najwyższe izraelskie odznaczenie cywilne nadawane nie-Żydom, przyznawane przez Instytut Jad Waszem w Jerozolimie od 1963 r. Wyróżnienie przyznawane jest osobom i rodzinom, które z narażeniem własnego życia ratowały Żydów z Holocaustu podczas II wojny światowej. Na medalu widnieje pochodzący z Talmudu napis „Kto ratuje jedno życie – ratuje cały świat”.

Sprawiedliwi ostrowczanie:
Ewa Lipko-Lipczyńska (1913-2001) Uratowała swoją szkolną koleżankę Różę Rosenman. Na krótko przed likwidacją getta, Lipko-Lipczyńska poradziła jej, by uciekła do aryjskiej części miasta i zaproponowała jej schronienie w swoim domu. Lipko-Lipczyńska ocaliła również Cyrylę Rakocz i jej dwoje dzieci. Po wojnie była nauczycielką języka polskiego w Liceum im. J. Chreptowicza w Ostrowcu. W 1969 roku Lipko-Lipczyńska została zmuszona do opuszczenia Polski, wyemigrowała wówczas do Szwecji.
Marian Krycia (1920-1979) W 1943 r. wydostał z ostrowieckiego getta Szlomo i Bronisławę Rubinsztajn oraz Chaninę i Marię Szerman (Malachi) zapewniając im bezpieczne przetrwanie do końca wojny poprzez załatwienie mieszkania-kryjówki, aryjskie dokumenty czy schronienia w pobliskich lasach. W grudniu tego samego roku, za pomoc Żydom, został aresztowany przez gestapo i przewieziony do Auschwitz, z którego uciekł w lipcu 1944.
Henryk Małkiewicz (ur. 1923) Od „wielkiej akcji” w 1942 do stycznia 1945 opiekował się czwórką młodych Żydów, przez wiele miesięcy dzieląc z nimi los. Ukrywali się w stodołach i ziemiankach na terenie pobliskich wsi: Stoki Mała, Krzemionki, Maksymilianów. Uratowani: Henia i Szlama Kudłowicz oraz Naftali i Jochweta Alter. Mieszka w Chmielowie.
Otylia Pracka (1907-?) i Mieczysław Podgajny (1918-?) Po wybuchu wojny przenieśli się do Warszawy. Ich mieszkanie służyło jako schronienie, miejsce przejściowe dla wielu Żydów z Ostrowca, m. in. skorzystali z ich pomocy: Marian Kargul, Wanda Zylberdrut, Jakier i Jenta Czernikowscy z dwoma córkami, Henryk Leszczyński, pani Kierblowa z córką, Stanisław Hollander, Wajworcłowa z córką.